Οι συναντήσεις του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή με τον Ιούλιο Βερν και τον Ελευθέριο Βενιζέλο: Οι σχέσεις του με τον Αϊνστάιν και πως σώθηκε από τη σφαγή της Σμύρνης

Ήταν μια συνάντηση γιγάντων. Μόνο που ο ένας από τους δύο ήταν ακόμα παιδί.  Ο 59χρονος Ιούλιος Βερν και ο 14χρονος Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή στον ίδιο χώρο!

Είναι φθινόπωρο του 1887, στο Βέλγιο, και ο Καραθεοδωρή στέκεται με δέος απέναντι στον Βερν. Ο δεύτερος γράφει στο λεύκωμα του πρώτου: «Στον κύριο Kostia Καραθεοδωρή, πανευτυχής που μπόρεσα, περνώντας από τις Βρυξέλλες, να αφήσω αυτή τη μαρτυρία όλης μου της συμπάθειας, Ιούλιος Βερν, 24 Σεπτεμβρίου».

Μπορούσε άραγε ο Βερν να φανταστεί ότι ο έφηβος απέναντί του θα εξελισσόταν σε έναν από τους σημαντικότερους μαθηματικούς όλων των εποχών; Στον άνθρωπο του οποίου τη βοήθεια θα ζητούσε ο Αλβέρτος Αϊνστάιν, για να διατυπώσει τη μαθηματική απόδειξη της Ειδικής Θεωρίας της Σχετικότητας; Άγνωστο. Το σίγουρο είναι ότι ενέπνευσε τον έφηβο να συνεχίσει να ασχολείται με το νεοαποκτηθέν πάθος του: τα μαθηματικά.

«Με τον τρόπο του, (ο Ιούλιος Βερν) με ενθάρρυνε να συνεχίσω το διάβασμα και την ενασχόληση με τα μαθηματικά, αλλά και γενικότερα να προσπαθώ να προοδεύω. Θαύμαζα τον Ιούλιο Βερν τόσο πολύ… Τα περισσότερα μυθιστορήματά του περιείχαν γνώση των μαθηματικών και της φυσικής, αν και ο ίδιος δεν είχε σπουδάσει τίποτε από τα δύο. Η φαντασία του κάλπαζε (…)!

Άλλωστε, η σπίθα της φαντασίας είναι αυτή που ανάβει κάθε επιστημονική ανακάλυψη, ακόμη κι αν αυτό δεν φαίνεται στον κόσμο, που αντιμετωπίζει εμάς, τους επιστήμονες, ως απόλυτα λογικά όντα» λέει ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, σε μια εικονική συνέντευξή του, που βασίζεται σε δεδομένα από διάφορες ιστορικές πηγές και «μεταδίδεται» κάθε μέρα στο Κέντρο Διάδοσης Επιστημών και Μουσείο Τεχνολογίας ΝΟΗΣΙΣ στη Θεσσαλονίκη -εκεί που ο ηθοποιός Κρίτων Ζαχαριάδης, στον ρόλο του Καραθεοδωρή, απαντά με τη βοήθεια της τεχνολογίας -μέσα από μια οθόνη 82 ιντσών, κάθετα τοποθετημένη- σε 25 ερωτήσεις για τον βίο και το έργο του επιδραστικού Έλληνα επιστήμονα, ο οποίος -μεταξύ άλλων- έχει συνεργαστεί με τον διάσημο φυσικό Μαξ Πλανκ, πατέρα της κβαντικής θεωρίας.

Η οικογένεια είχε και άλλους λαμπρούς εκπροσώπους

Ο Κωνσταντίνος -που είχε χάσει τη μητέρα του από πνευμονία σε ηλικία μόλις έξι ετών και μεγάλωσε με τη γιαγιά του, Ευθαλία Πετροκόκκινου, με υπέροχες αναμνήσεις από τα παιδικά του καλοκαίρια στη Χίο- δεν ήταν όμως το μοναδικό λαμπρό μυαλό που γεννήθηκε στους κόλπους της οικογένειας των Καραθεοδωρή.

Στη Νέα Βύσσα, στο πλαίσιο συνεργασίας του δήμου Ορεστιάδας με την εταιρεία «Digital Innovations», λειτουργεί από πέρυσι το Μουσείο των Καραθεοδωρή, όπου εκτός από τον παγκοσμίου φήμης μαθηματικό, ο/η επισκέπτης μπορεί να δει πορτρέτα ακόμα πέντε μελών της οικογένειας, που άφησαν το δικό τους στίγμα διαρκείας.

«Τρεις γενιές πριν και δύο γενιές μετά τον Κωνσταντίνο, στην οικογένεια των Καραθεοδωρή γεννήθηκαν μεγάλες προσωπικότητες» λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Νίκος Πάχτας, ιδρυτής της «Digital Innovations», η οποία «ευθύνεται» για το μαγικό άγγιμα της τεχνολογίας και των πολυμέσων στα ψηφιακά εκθέματα που αφορούν τον Καραθεοδωρή, τόσο στο ΝΟΗΣΙΣ όσο και στην Ορεστιάδα.

Τα κείμενα των συνεντεύξεων έγραψε ο Νίκος Πάχτας μαζί με την Αφροδίτη Καμάρα, τη βιντεσκόπηση έκανε η Ελένη Πνευματικού και την κατασκευή της εγκατάστασης ο Βασίλης Μάτσος.

Στην Ορεστιάδα παρουσιάζεται -μεταξύ άλλων- το πορτρέτο του γεννηθέντα το 1913 Ιωάννη Αργύρη, γιου του Νικολάου Χατζηαργύρη και της Λουκίας Καραθεοδωρή, ανιψιάς του διάσημου μαθηματικού. Ο Ιωάννης Αργύρης θεωρείται εκ των μεγαλύτερων επιστημονικών προσωπικοτήτων παγκοσμίως στον τομέα της Υπολογιστικής Μηχανικής. Μεταξύ άλλων, στη δεκαετία του 1960 ήταν υπεύθυνος για τη θερμική θωράκιση του διαστημόπλοιου «Απόλλων» από τις υψηλές θερμοκρασίες που αναπτύσσονται στο κέλυφος του σκάφους, κατά την επάνοδό του στην ατμόσφαιρα της Γης.

Είναι από τους βασικούς δημιουργούς της μεθόδου πεπερασμένων στοιχείων, μιας θεμελιώδους μεθόδου υπολογισμών στον χώρο της μηχανικής. Η διάσημη κατασκευάστρια αεροπλάνων Boeing είχε ζητήσει τη βοήθειά του στον σχεδιασμό των πτερύγων του μεγαλύτερου αεροσκάφους της εποχής, του Boeing 747 Jumbo Jet, στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Αντίστοιχα, καθοριστική θεωρείται η συμβολή του στην ανάλυση της καλωδιωτής οροφής του Ολυμπιακού Σταδίου του Μονάχου για τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων του 1972.

Ο Ιωάννης Αργύρης θεωρείται από τους πρώτους προγραμματιστές στον κόσμο και -μεταξύ άλλων- προγραμμάτισε τον άκρως απόρρητο βρετανικό υπολογιστή Colosso 1, του οποίου η ύπαρξη έγινε γνωστή μόλις τη δεκαετία του 1970 -για τον λόγο αυτό, ότι η ύπαρξή του είχε μείνει για χρόνια κρυφή, στα βιβλία ιστορίας έχει καταγραφεί λανθασμένα ο ENIAC ως ο πρώτος ηλεκτρονικός υπολογιστής.

Ο Ιωάννης Αργύρης ήταν ο αγαπημένος μικρανιψιός του μαθηματικού Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, αν και συχνά τον εξόργιζε με τον επαναστατικό χαρακτήρα του» επισημαίνει ο ιδρυτής της «Digital Innovations», τα στελέχη της οποίας αφιέρωσαν μεγάλο χρονικό διάστημα στην έρευνα για τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή και την οικογένειά του.

Μέλος της οικογένειας Καραθεοδωρή ήταν επίσης ο Στέφανος Δέλτας, γιος του Γεωργίου Δέλτα και της Σοφίας Καραθεοδωρή, δημοτικιστής και στενός φίλος του Δελμούζου, που γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1863 και, μαζί με τον Εμμανουήλ Μπενάκη, θεωρούνται οι πατέρες του Κολλεγίου Αθηνών.

Ο Στέφανος, που -μεταξύ άλλων- ήταν ο πρώτος διοικητής της Αγροτικής Τράπεζας, παντρεύτηκε το 1895 την Πηνελόπη Δέλτα. «Λέγεται ότι ήταν αυτός που έφερε την Πηνελόπη σε στενή επαφή με τη λογοτεχνική κοινότητα της εποχής» επισημαίνει ο Νίκος Πάχτας.

Το νήμα, όμως, των επιτευγμάτων της οικογένειας ανιχνεύεται ήδη στην εποχή του γιου του γενάρχη της, Στέφανου Καραθεοδωρή, που εξελίχθηκε σε προσωπικό γιατρό του Σουλτάνου Μαχμούτ του Β΄και ιδρυτή της αυτοκρατορικής ιατρικής στολής της Κωνσταντινούπολης.

Ας δούμε όμως μερικά ακόμα αποσπάσματα των εικονικών συνεντεύξεων του Καραθεοδωρή, τις οποίες έχουν τη δυνατότητα να απολαύσουν οι επισκέπτες στη Θεσσαλονίκη και τη Νέα Βύσσα Ορεστιάδας, όπου το μουσείο των Καραθεοδωρή εγκαινιάστηκε από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Αικατερίνη Σακελαροπούλου, τον Απρίλιο 2022.

• Ποιες ήταν οι αρχικές σας σπουδές και πώς τις αξιοποιήσατε;

Ξεκίνησα τις σπουδές μου στον κλάδο της μηχανικής. Ήταν εποχή μεγάλης τεχνικής προόδου και οι επιστήμονες μηχανικοί μεγαλουργούσαν! Εισήχθηκα το 1891 στη Στρατιωτική Σχολή του Βελγίου για να σπουδάσω μηχανικός και αποφοίτησα το 1895 ως αξιωματικός του Πυροβολικού και του Μηχανικού. (…) Όταν ήμουν διπλωματούχος μηχανικός πια, μου έγινε πρόταση συνεργασίας από την αγγλική εταιρία που κατασκεύαζε το φράγμα του Ασουάν στον ποταμό  Νείλο. Η πρόταση ήταν καλή, το αντικείμενο ενδιαφέρον και έτσι έφυγα για Αίγυπτο. Εκεί, στον ελεύθερό μου χρόνο, συνδύαζα τις γνώσεις μου στη μηχανική με το ενδιαφέρον μου για την αρχαιολογία και την ιστορία και άρχισα να κάνω μετρήσεις στις πυραμίδες. Ήταν οι σπουδές μου στη μηχανική και τις εφαρμοσμένες επιστήμες, που στην ουσία μου έδειξαν το δρόμο προς τα μαθηματικά.

• Πιστεύετε ότι ο Αϊνστάιν σας έκλεψε τις ιδέες και τη δόξα, όπως υποστηρίζουν κάποιες πλευρές;

Όχι βέβαια! Ο Αλβέρτος Αϊνστάιν είναι ένας λαμπρός επιστήμονας και είχα την τιμή κάποια φορά να ζητήσει τη βοήθεια μου σε ένα θέμα μαθηματικών. Πρέπει να αντιληφθείτε ότι όλοι εμείς που ασχολούμαστε με τα μαθηματικά και τη θεωρητική φυσική, μερικές φορές προσεγγίζουμε αρχικά ένα ζήτημα διαισθητικά. Αντιλαμβανόμαστε δηλαδή ένα φαινόμενο, το οποίο στη συνέχεια προσπαθούμε δια των ήδη διατυπωμένων επιστημονικών νόμων και μεθόδων να περιγράψουμε και κυρίως να αποδείξουμε. Αυτό συνέβη και με τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας. Ο Αϊνστάιν είχε αποδείξει την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας το 1905, τη χρονιά δηλαδή που εγώ είχα μόλις πάρει το διδακτορικό μου στα Μαθηματικά. Για τη μαθηματική απόδειξη της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας είχε ζητήσει την βοήθεια μου. Βλέπετε, ο Αϊνστάιν ήταν φυσικός, όχι μαθηματικός. Καθώς εγώ καθυστέρησα να του απαντήσω, όταν λίγες μέρες αργότερα του έστειλα τη μαθηματική απόδειξη, δεν μπορούσε πια να τη συμπεριλάβει στην εργασία που ήδη είχε δημοσιεύσει. Αυτό είναι όλο. Σε καμία περίπτωση δεν θα διεκδικούσα την πατρότητα της διατύπωσης της Θεωρίας της Σχετικότητας.

• Ποια ήταν η σχέση σας με τον Ελευθέριο Βενιζέλο;

Τον γνώρισα το 1895. Είχα μόλις τελειώσει τις σπουδές μου ως μηχανικός και είχα πάει για λίγο στην Κρήτη, καλεσμένος του θείου μου, Αλέξανδρου, που είχε διοριστεί τοποτηρητής εκεί από την Οθωμανική Κυβέρνηση. Δεν πήγαιναν καλά τα πράγματα γι’ αυτόν, και χρειαζόταν ενισχύσεις. Οι Μουσουλμάνοι της Κρήτης τον κατηγορούσαν ότι μεροληπτούσε υπέρ των Χριστιανών κι αρνιόνταν να τον υπακούσουν. Ο Βενιζέλος ήταν τότε τριαντάρης, πάνω στον ενθουσιασμό του, πρωτεργάτης των κινημάτων για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Φαίνεται του έκαμα εντύπωση. Γεγονός είναι, πάντως, ότι περίπου ένα τέταρτο του αιώνα αργότερα, το 1919, όταν ο ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη, ο Βενιζέλος με κάλεσε για να μου αναθέσει την οργάνωση του Ιωνικού Πανεπιστημίου. Δυστυχώς η Μικρασιατική Καταστροφή ανέτρεψε το φιλόδοξο σχέδιο, όμως ο Βενιζέλος επέμεινε να επιστρέψω στην Ελλάδα και να εργαστώ στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Για μικρό διάστημα, όπως αποδείχθηκε…

• Ήσασταν στη Σμύρνη το 1922. Πώς αντιδράσατε;

(…) Στις 23 Αυγούστου κάλεσα τους συναδέλφους μου και τους ανακοίνωσα ότι θα έπρεπε να κλείσουμε το Πανεπιστήμιο και ν’ αποχωρήσουμε. Τους έδωσα συστατικές επιστολές για την περαιτέρω καριέρα τους. Είχα φροντίσει να συγκεντρώσω και να συσκευάσω τον εργαστηριακό εξοπλισμό και τα σημαντικότερα βιβλία της βιβλιοθήκης. Παρέδωσα τα κιβώτια στον καθηγητή Δημήτριο Χόνδρο και το κλειδί του κτηρίου στον συνταγματάρχη Νικόλαο Πλαστήρα. Παράλληλα φρόντισα να απομακρύνω και την οικογένειά μου, τους έστειλα στην Αθήνα. Την επομένη ο ελληνικός στρατός μπήκε στη Σμύρνη. Οι στρατιώτες μάς έλεγαν για τις θηριωδίες που γίνονταν στα μετόπισθεν. Τις ακούγαμε κι από αλλού, από τους πρόσφυγες που κατέφθαναν από παντού με μπόγους και δισάκια. Κι όμως οι αρχές μάς έλεγαν να μην ανησυχούμε και πως η Σμύρνη δεν θα εγκαταλειφθεί (…) Στις 5 Σεπτεμβρίου τα ελληνικά στρατεύματα έφυγαν και οι Τούρκοι στρατιώτες μπήκαν στην πόλη (…) Είχα μείνει στην προκυμαία ανήμπορος να δεχτώ το μέγεθος της συμφοράς. Θα χανόμουν κι εγώ, αλλά μ’ έσωσε ένας γνωστός μου, που με φώναξε να μπω στη βάρκα του. Δέκα μέρες κάναμε να φτάσουμε στον Πειραιά…

Η «παρουσία» του Καραθεοδωρή στο ΝΟΗΣΙΣ είναι μόνιμο έκθεμα από τον Οκτώβριο του 2022. Εκεί, ο διάσημος Ελληνας μαθηματικός είναι γείτονας του Σέρβου μηχανικού και εφευρέτη Νίκολα Τέσλα, που δίνει τη δική του εικονική συνέντευξη στους επισκέπτες.

Για τον Νίκο Πάχτα όμως, προσωπικό όνειρο είναι να «μιλήσουν» από το παρελθόν για να δώσουν έμπνευση για το μέλλον και άλλες προσωπικότητες της επιστήμης, από τον Αρχιμήδη μέχρι τη Μαρία Κιουρί. Οι θετικές επιστήμες άλλωστε, βρίσκονται παντού.

Για αυτό και στον χώρο του Μουσείου των Καραθεοδωρή στην Ορεστιάδα υπάρχει μια διαδραστική εφαρμογή, που έχει ως στόχο την υπέρβαση της φοβίας για τα μαθηματικά και εξηγεί με ποιους τρόπους αυτά ανιχνεύονται σε μια παρτιτούρα με νότες, στο πρόσωπο της Αφροδίτης του Μποτιτσέλι ή στο κέλυφος ενός ναυτίλου της θάλασσας…

Πηγή ΑΠΕ-ΜΠΕ / Αλεξάνδρα Γούτα
Θεσσαλονίκη, Ελλάδα